Interesują Cię fikcyjne języki ze świata fantasy? Uczysz się hobbystycznie klingońskiego, Na’Vi lub języka Dothraki?
Jeśli tak, to musisz wiedzieć, że większość z nich powstała na podstawie pracy, którą wcześniej wykonał J.R.R. Tolkien.
Gdy tworzył on Śródziemie, czyli świat, w którym dzieje się akcja „Władcy Pierścieni”, wymyślał wyjątkowe istoty. Miały one własną historię, obyczaje oraz języki.
W tym artykule zbadamy właśnie języki stworzone przez Tolkiena i omówimy pokrótce ich historię, miejsce, jakie zajmują w tym bogatym uniwersum, oraz podstawowe słownictwo i zasady gramatyczne.
Ile języków właściwie stworzył Tolkien? Liczymy, że jest ich co najmniej 15. I są to nie tylko języki we „Władcy Pierścieni”.
Wszystkie zostały przygotowane z największą starannością i dbałością o szczegóły. Dlaczego? Dlatego, że odbiorca opowieści ze Śródziemia musi czuć, że świat ten jest niezwykle autentyczny i bogaty.
Spis Treści:
Języki Śródziemia: Wstęp
A więc, języki stworzone przez Tolkiena mają swoją własną gramatykę, słownictwo i historię.
Pierwsze języki Tolkiena to języki elfickie (np. Quenya, Avarin i Doriathrin). Śródziemie było jednak również zamieszkane przez ludzi, krasnoludy, orków i inne istoty. Tolkien czuł więc, że musi stworzyć języki charakterystyczne i dla tych ras.
Gdy weźmiemy to wszystko pod uwagę, możemy śmiało stwierdzić, że inni twórcy fantasy (i nie tylko) mieli dość obszerny materiał źródłowy.
Oto lista tematów, którymi zajmiemy się w tym artykule:
- Język Quenya
- Język Sindarin
- Język Telerin
- Język Avarin
- Język Eldarin
- Język Doriathrin
- Czarna Mowa Mordoru
- Khuzdul
- Iglishmêk
- Język adûnaicki
- Westron, czyli wspólna mowa Śródziemia
- Języki Tolkiena: gdzie można się ich nauczyć?
Jeśli to możliwe, postaramy się również odpowiedzieć na pytanie, jakie prawdziwe języki były inspiracją dla tych fikcyjnych.
Jak mówiliśmy wcześniej, Tolkien stworzył co najmniej 15 języków. Nie są to więc wszystkie języki Śródziemia, ale te najbardziej popularne.
Nie będziemy się za bardzo zagłębiali w powyższe kwestie. Jeśli interesuje Was bardziej szczegółowa analiza języków Śródziemia, zachęcam do przeczytania artykułu o języku Quenya i o Czarnej Mowie.
Zanim zaczniemy…
Wyjaśnijmy kilka terminów, które będą pojawiały się we wszystkich artykułach z cyklu „Języki Tolkiena”.
Brytyjski filolog stworzył niezwykle bogaty świat, który wydaje się być bardziej różnorodny niż nasza rzeczywistość. Żyje w nim wiele niesamowitych stworzeń, które mają swoją własną historię, języki i obyczaje.
Gdy badamy języki stworzone przez Tolkiena, musimy wyjaśnić kilka istotnych terminów, które pojawiają się we „Władcy Pierścieni”, „Hobbicie” i „Silmarillion”. Jednym z nich jest Podróż Elfów do Valinoru (odpowiednik chrześcijańskiego Nieba).
Wielka wędrówka
Elfowie rozpoczęli ją zaraz po swoim przebudzeniu nad jeziorem Cuiviénen. Trwała ona około 50 lat.
W tym czasie Elfy zdołały pokonać ponad 3000 kilometrów.
Co więcej, nie wszyscy dotarli do Valinoru. Niektóre klany odłączyły się od głównej grupy i pozostały w Śródziemiu. Będzie to miało znaczenie przy omawianiu języków elfickich.
Ery Śródziemia
Kolejną ważną kwestią jest podział na ery w świecie Tolkiena.
- Pierwsza Era: jej wydarzenia zostały opisane w „Silmarillion”. Elfowie walczyli wtedy z Morgothem — pierwszym Władcą Ciemności, który nosił ten tytuł na długo przed Sauronem (Sauron był jego najwierniejszym sługą).
- Druga Era: pojawia się na początku filmu „Drużyna Pierścienia”. Sprzymierzeni elfowie i ludzie walczyli wtedy z Sauronem, drugim Władcą Ciemności. W Drugiej Erze wykute też zostały wszystkie Pierścienie Władzy oraz Jedyny Pierścień.
- Trzecia Era: jej wydarzenia zostały opisane w książce „Hobbit, czyli tam i z powrotem” oraz we „Władcy Pierścieni”.
Lhammas
A skąd wzięły się języki stworzone przez Tolkiena? Według Lhammas, czyli fikcyjnej pracy socjolingwistycznej napisanej przez autora „Władcy Pierścieni”, wszystkie naturalne języki pochodzą od jednego języka, którym posługiwały się anielskie istoty zwane Valarami.
Później Tolkien zrewidował historię Śródziemia i stwierdził, że Elfy same tworzyły swoje języki. Lhammas nie został jednak nigdy zaktualizowany.
Niemniej jednak języki Śródziemia to nie tylko języki naturalne…
W świecie Tolkiena mamy też języki sztuczne. Dobrym przykładem jest tutaj Czarna Mowa Mordoru.
A teraz ruszajmy w podróż, podczas której przekonacie się, że języki stworzone przez Tolkiena są niezwykle bogate i realistyczne.
Quenya — szlachetny język Elfów Wysokiego Rodu
Jeśli chodzi o języki Śródziemia, quenya to tolkienowski odpowiednik łaciny. Używano go w dawnych czasach, aż do czasu, w którym został wyparty przez inne języki.
Później, języka tego używano m.in. podczas ważnych ceremonii i do pisania poematów. Oto jak do tego doszło.
Quenya została stworzona przez jeden z elfickich klanów, który brał udział w marszu do Valinoru. Istniał również klan, który powrócił do Śródziemia — jego członkowie mówili językiem sindarin, a quenii używali jedynie w celach ceremonialnych.
Językiem quenya posługiwali się również Valarowie, czyli anioły służące Eru Ilúvatarowi (odpowiednikowi chrześcijańskiego Boga).
Quenya była utożsamiana z Elfami Wysokiego Rodu. Był to język szlachetny i piękny, w którym pisano wiele wzniosłych poematów.
Spójrzcie na poniższą tabelę, która zawiera kilka prostych słów w tym pięknym języku:
Quenya |
Polski |
| aika | szeroki, rozłożysty |
| aina | święty |
| ailo | jezioro |
| haimë | przyzwyczajenie |
| halcin | zamarznięty |
| imbë | pomiędzy |
| indo | dom |
| tassë | tam |
| ráva | odludzie |
| carma | broń |
Sindarin — Język Szarych Elfów
Ten język z „Władcy Pierścieni” jest chyba najbardziej utożsamiany z elfami. Często określa się go po prostu mianem języka elfickiego.
Wcześniej pisaliśmy, że niektórzy elfowie przeszli do Valinoru (do Nieba), a inni zawędrowali do Śródziemia (czyli świata rzeczywistego). Ci drudzy posługiwali się na co dzień właśnie językiem sindarin.
W Drugiej Erze językiem tym posługiwali się również ludzie z Númenoru. W Trzeciej Erze natomiast ten język z „Władcy Pierścieni” był używany przez ludzi mieszkających w Gondorze i Arnorze.
Warto zaznaczyć, że sindarin to język elfów, który mogliśmy często usłyszeć w filmie „Władca Pierścieni”. Często pojawia się też w książce.
Telerin — Jeden z najstarszych języków w Śródziemiu
Języki Śródziemia to bardzo ciekawy temat, m.in. dlatego że każdy klan elfów z Pierwszej Ery miał swój własny, wyjątkowy język.
Dobrym przykładem jest telerin. Pochodzi on od języków quenya i sindarin, a posługiwali się nim członkowie jednego z klanów elfickich, który dotarł do Valinoru.
Telerin był również uważany za jeden z dialektów języka quenia. Niemniej jednak było między nimi wiele znaczących różnic.
Na przykład, zakończenia dzierżawcze w języku telerin są dodawane do słowa czegoś posiadanego, a nie posiadającego. W quenii jest na odwrót.
Fonologia języka telerin też znacznie różniła się od tej w quenii.
Był czas w historii Śródziemia, kiedy elfy posługujące się językiem telerin przewyższały liczebnie elfy posługujące się językiem quenya.
Avarin — Rodzina starożytnych elfickich języków
Rodzina avarin składała się z co najmniej 6 języków. Pomimo że wszystkie wywodzą się od jednego prajęzyka elfickiego, to ostatecznie nie mają ze sobą zbyt wiele wspólnego.
Wiadomo też, że avarin dzieli się na 3 większe grupy języków: zachodni avarin, północny avarin i wschodni avarin.
Jeśli chodzi o nazwę, to w języku quenya oznacza ona „język tych, którzy odmówili podróży do Avar”.
Eldarin — Starożytny język Eldarów
Nie chcielibyśmy wchodzić tutaj w mitologię Śródziemia, więc postaramy się za bardzo nie rozpisywać.
Na początku Pierwszej Ery mianem Eldarów określało się wszystkich elfów, jacy istnieli. Później jednak Eldarowie byli kojarzeni z tymi elfami, którzy rozpoczęli wędrówkę do Valinoru.
Niektórzy z nich stworzyli swój własny język, który nazywał się Eldarin.
Doriathrin — Starożytna odmiana języka Sindarin
Był to język używany przez elfy zamieszkujące las Doriath. Doriathrin był też starożytną odmianą języka Sindarin.
Przykładem różnicy między tymi dwoma językami był przyrostek dodawany do rzeczowników liczby mnogiej.
W doriathrin należało po prostu dodać przyrostek „in”. W języku Sindarin w danym słowie liczby mnogiej zmieniały się samogłoski (na przykład, z a na e lub z o na e, jak w angielskim słowie man → men).
Czarna Mowa Mordoru
Języki Tolkiena to nie tylko dialekty elfickie. Brytyjski filolog stworzył również języki, którymi posługiwały się inne istoty Śródziemia, w tym sługi drugiego Władcy Ciemności, czyli Saurona.
Ten język z „Władcy Pierścieni” został stworzony przez bohatera tytułowego w Mrocznych Latach. Był to okres Drugiej Ery, w którym Władcy Ciemności udało się zapanować nad Śródziemiem.
Istnieje również teoria, że Czarną Mowę stworzył Morgoth. Sauron miał ją potem zaadaptować do swoich celów.
Czarną Mową mieli nie tylko posługiwać się wszyscy, którzy służyli drugiemu Czarnemu Panu, ale też mieszkańcy wszystkich ziem podbitych przez Mordor.
W Trzeciej Erze język ten przeszedł wiele zmian. Tak naprawdę, to pierwotną Czarną Mową posługiwali się tylko Nazgûle oraz sam Sauron. Orkowie stworzyli natomiast swoją własną odmianę tego plugawego języka.
Inskrypcja na Jedynym Pierścieniu
Oto przykład tekstu w Czarnej Mowie — Słynna inskrypcja, która pojawiała się na Jedynym Pierścieniu:
Ash nazg durbatulûk, ash nazg gimbatul, ash nazg thrakatulûk, agh burzum-ishi krimpatul.
Co tłumaczymy jako:
Jeden, by wszystkimi rządzić, Jeden, by wszystkie odnaleźć, Jeden, by wszystkie zgromadzić i w ciemności związać. (tłum. Maria Skibniewska)
Przy tworzeniu Czarnej Mowy Tolkien czerpał inspirację ze starożytnego języka huryckiego.
Jest to potwierdzenie tezy, że języki stworzone przez Tolkiena są niezwykle różnorodne, a autor czerpał z wielu źródeł, aby nadać im autentyczność.
Język Khuzdul
Myślę, że każdy z nas zdążył już zauważyć, że języki Tolkiena są bardzo różnorodne. Jeszcze bardziej obrazują to krasnoludzki język khuzdul oraz język migowy o nazwie iglishmêk. Zacznijmy od tego pierwszego.
Khuzdul to sekretny język Krasnoludów, który nie był w żaden sposób powiązany z językami elfickimi. Brzmiał on zupełnie inaczej i miał inne zasady gramatyczne.
Przy tworzeniu tego języka Tolkien czerpał inspirację z języka hebrajskiego. Co więcej, autor „Władcy Pierścieni” zauważył pewne podobieństwa między krasnoludami a narodem izraelskim.
Chodziło mu głównie o to, że zarówno naród izraelski, jak i krasnoludy nie mieli przez pewien czas swojego domu/ojczyzny.
Wróćmy jednak do Śródziemia. W świecie „Władcy Pierścieni” khuzdul był językiem sekretnym.
Dlaczego?
Krasnoludy uważały, że tylko oni mają prawo się nim posługiwać. Z tego też powodu, khuzdul był niezwykle skomplikowany i trudny do nauki. W relacjach z innymi rasami krasnoludy używały języka Westron.
Co więcej, imiona krasnoludów w języku Khuzdul były dla nich rzeczą niezwykle intymną — nigdy nie wyjawiali ich nieznajomym. Imiona, które znamy z książek Tolkiena, są zarezerwowane do komunikacji z innymi rasami.
Iglishmêk — język migowy krasnoludów
Iglishmêk był wykorzystywany przez krasnoludy m.in. do prowadzenia dialogów między sobą, gdy przebywali w większym towarzystwie.
Oto przykład prostego zwrotu w języku iglishmêk:
„Słucham” — aby zakomunikować to słowo, wystarczyło podnieść palec wskazujący prawej dłoni, a następnie zrobić to samo lewą dłonią.
Słowo „iglishmêk” oznacza w języku khuzdul „mowę znaków”.
Co ciekawe, iglishmêk jest drugim po Czarnej Mowie sztucznym językiem Śródziemia.
Język adûnaicki, czyli język Númenoru
Był to język, którym w Drugiej Erze posługiwano się w Númenorze. Pochodził on od starożytnego języka ludzi, którym w Pierwszej Erze mówiły rody Hadora i Bëora.
Niestety większość ludzi z rodu Bëora zginęła w Dagor Bragollach — bitwie Pierwszej Ery, podczas której Morgoth wysłał z Thargorodrimu rzeki ognia, zabijając większość elfów i ludzi strzegących twierdzy Czarnego Pana. Niemniej jednak bëoriański akcent zdołał przetrwać do Drugiej Ery.
Język adûnaicki czerpie też sporo z języków elfickich (zwłaszcza z języków quenya i sindarin). Widać to szczególnie w adûnaickim słowie adûn (zachód), które w quenii prezentuje się jako andúnë, a w języku sindarin — annun.
Język adûnaicki był również bazą dla języka westron, który w Trzeciej Erze był używany jako mowa wspólna.
Język adûnaicki miał również swoje odmiany. Jedną z nich był czarny adûnaicki, czyli język, którym posługiwali się Czarni Númenorejczycy z Umbaru. Służyli oni Sauronowi i w Trzeciej Erze często przypuszczali morskie ataki na Gondor.
Westron — Wspólna mowa Śródziemia
Na koniec przyjrzymy się językowi westron. Pierwotnie był to język używany przez Dúnedainów — ludzi, którzy przeżyli zatopienie Númenoru.
Pod koniec Trzeciej Ery stał on się uniwersalną mową dla wielu ras żyjących w Śródziemiu. Językiem westron posługiwali się m.in. hobbici.
Był to również język z „Władcy Pierścieni”, którym porozumiewało się większość znanych nam bohaterów.
Powszechnym błędem jest przekonanie, że westron to po prostu język angielski. Aby to zilustrować, przyjrzyjmy się prawdziwym imionom niektórych bohaterów Władcy Pierścieni.
Nigdy nie było hobbitów o imieniu Frodo, Sam, Pippin i Merry. Ich prawdziwe imiona w języku westron to Maura, Ban, Razar i Kali.
Języki Tolkiena: Czy można się ich nauczyć?
Niestety nie ma wielu materiałów online, które dobrze opisują języki stworzone przez Tolkiena. Najlepiej jest zajrzeć do dodatków do „Władcy Pierścieni” stworzonych przez samego autora. W każdym wydaniu znajdują się one po zakończeniu „Powrotu Króla”.
Dobrym pomysłem jest też The Elvish Linguistic Fellowship (skrót E.L.F), czyli międzynarodowa organizacja badająca języki Tolkiena.
Wydają oni dwa drukowane czasopisma (Vinyar Tengwar i Parma Eldalamberon) oraz dziennik internetowy o nazwie Tengwestië. Wszystkie trzy materiały są istotnym źródłem informacji, jeśli chodzi o języki z „Władcy Pierścieni”.
Języki Tolkiena: Podsumowanie
Fikcyjny świat stworzony przez Tolkiena jest tak bogaty, że nie sposób napisać jednego artykułu o jakimś jego aspekcie, wyczerpując temat.
Języki we „Władcy Pierścieni” prezentują tylko niewielki wycinek tego, jak bogatym i autentycznym światem było Śródziemie.
Na szczęście sam autor napisał o swoim świecie dużo więcej w dodatkach do „Powrotu Króla”.
Staraliśmy się tutaj zaprezentować wszystkie najpopularniejsze i najciekawsze języki Śródziemia. Mamy nadzieję, że artykuł ten w minimalnym stopniu przybliżył Wam, jak niesamowitym są one tworem.
W pigułce:
W świecie Śródziemia było wiele języków używanych przez różne rasy, takie jak elfy, krasnoludy i ludzie. Quenya, język Elfów Wysokiego Rodu, jest najbardziej znanym językiem elfickim i był używany do celów ceremonialnych oraz poetyckich. Sindarin był językiem Elfów Szarych, którzy wrócili do Śródziemia, a Telerin był jednym z języków tych Elfów, które wyruszyły w Wielką Podróż i dotarły do Valinoru. Avarin był grupą starożytnych języków elfickich, doriathrin był używany przez elfy z lasu Doriath, a eldarin był językiem Eldarów. Ponadto istniała Czarna Mowa Mordoru, stworzona przez Saurona, khuzdul, czyli sekretny język krasnoludów oraz westron, uniwersalny język ludów Zachodu. Wszystkie te języki zostały stworzone przez J.R.R. Tolkiena, którego prace były źródłem inspiracji dla wielu innych języków fikcyjnych.
